جایی در ۱۰ کیلومتری شمال مرودشت و ۶۰ کیلومتری شمال شرقی شیراز سرزمینی متمدن از تاریخ باشکوه هخامنشی قرار گرفته است که به اندازهی وسعت تاریخ سلطنت هخامنشی در دل سنگ و ستونهایش حرف برای گفتن دارد. شهر باستانی تخت جمشید یا پرسپولیس، پایتخت امپراتوری هخامنشی بوده و کاخهای متعددی در آن ابهت تاریخ باستانی را به رخ کشیده است.
کاخی به نام تخت جمشید که در این شهر بنا شده، جایی برای شکوه و تشریفات جشنهای سال نو سیاستمداران هخامنشی بوده و تصویر تاریخی زیبایی را از ایران به نمایش میگذاشته است. ستونها و سرستونهای قد برافراشته و کتیبههای پرسپولیس، قصهی تمدن ایران را بازگو میکند. شهر تخت جمشید که به پارسه و پرسپولیس هم مشهور است، وسعت عظیمی دارد و بخشهای مختلفی در آن بنا شده بوده که در عصر امروز بازماندههای آن را باید ارج نهاد. کاخ آپادانا، کاخ تچر، هدیش، دروازهی ملل و… از بخشهای دیدنی پرسپولیس است که برای مشتاقان تاریخ فرصت خوبی برای کاوشگری است.
تخت جمشید نه فقط در میان ما ایرانیها، بلکه در میان گردشگران خارجی نیز جلال و جبروت خاصی دارد. کاخی بزرگ، زیبا و با معماری هنرمندانه و خاص.
اگر چند دقیقهای را فقط به تماشای عکس این کاخ بنشینید، شکوه آن را درک میکنید! فکرش را بکنید، اگر یک عکس بتواند شما را به دل بزرگی و زیبایی یک مکان ببرد، حضور در آن چه حسی خواهد داشت؟!
قدمت تخت جمشید به دوران پادشاهی داریوش اول باز میگردد که با دستور داریوش بنا شد. این کاخ بزرگ و مجلل که به دستور داریوش هخامنشی ساخته شد، در دورههای بعد، خصوصا در دوران پادشاهی خشایارشاه و اردشیر اول بسط و گسترش یافت.
تخت جمشید که در مرودشت استان فارس قرار دارد، تا سالها کاخ تشریفاتی و پایتخت مجلل هخامنشیان بود و همچنان به عنوان یکی از ماندگارترین اسناد تاریخ باشکوه ایرانی از آن یاد میشود.
داستان ساخته شدن کاخ تخت جمشید نیز جالب و شنیدنی است. ۵۱۸ سال پیش از میلاد مسیح، داریوش، شاه هخامنشی، صخره بزرگی در منطقه شمال غرب کوه مهر را برای احداث یک کاخ مجلل انتخاب کرد. انتخاب مکان کاخ، یکی از دقیقترین و استادانهترین انتخابها بود. چرا که موقعیت نجومی کوه، زاویه طلوع و غروب خورشید، وجود کوههای بلند و جلگههای سرسبز و از همه مهمتر قرار داشتن در مسیر جاده شاهی، آن را به بهترین مکان ممکن تبدیل میکرد.
این کاخ باشکوه با قدمت فراوانش، همچنان به عنوان یکی از زیباترین آثار تاریخی برجای مانده از باستان در ایران شمرده میشود.
برای ورود به شهر پارسه دو ردیف پلکان قرینه خوشآمد میگویند. این پلههای زیبا شبیه دستانی خم شده از آرنج، قدمهای میهمانان سرزمین پارسه را برای رسیدن به دروازه ملل همراهی میکنند. این پلهها به کاخ دروازه ملل یا همان دروازه خشایارشاه منتهی میشوند. برای کاخ دوازه ملل یک ورودی اصلی و دوخروجی تعبیه شده که بر دروازهها طرح مردان بالدار و گاوهایی با سر انسان خودنمایی میکند. بقایای مجموعه کاخ کوچک دروازه ملل، شما را به کاخ آپادانا فرا میخوانند.
اریک اشمیت، حفار تخت جمشید، معتقد بود که کاخ آپادانا عالیترین، با شکوهترین و وسیعترین سازهی تخت جمشید بوده است. این کاخ به دستور دایوش بزرگ ساخته شده تا اصالت تمدن باستانی ایران زمین را به نمایش بگذارد. این کاخ منتخبی بود برای برگزاری جشنهای خاصی که سران کشورهای وابسته به ایران در آن شرکت میکردند. سقف بلند و ۲۰ متری این بنای مربعیشکل توسط ۳۶ ستون نگهداری میشده در اطراف آن ۳ ایوان در شرق، غرب و شمال و برجهایی در چهار گوشهی آن خودنمایی میکردهاند.
در جوار ایوان شرقی و شمالی، دو ردیف پلکان زیبا که با نقشهای بینظیری مزین شدهاند، برای ورود به کاخ در نظر گرفته شده است. ستونهای تالار این کاخ یکی از حیرتانگیزترین قسمتهای تخت جمشید است؛ سنگتراشیهای گاو دو سر و گل و بوتهها، نمای بینظیر به این ستونهای سر به فلک کشیده بخشیدهاند. قسمت جنوب غربی این کاخ، پلکانی طراحی شده که در نهایت به کاخ تچر منتهی میشود و راه ارتباطی بین این دو کاخ محسوب میشده است.
نخستین کاخ در شهر باستانی تخت جمشید کاخی مخصوص داریوش بوده که به فرمان او بنا نهادهاند. نام این کاخ تچر یا تچرا به معنای کاخ زمستانی است. این کاخ روی سکویی که حدود ۳ متر با آپادانا اختلاف سطح دارد واقع شده است. تالار مرکزی این کاخ با ستونهایی در سه ردیف استوار بوده و اطراف آن را اتاقهایی قرار داشته است.
در کاخ تچر کتیبهها و نقش و نگارهایی دارد که گواه قدمت و تاریخ تخت جمشید است و ناگفتههای زیبایی از دل تاریخ با خود دارد. کتیبههایی که از دوران هخامنشی تا قاجار در این سازه وجود دارد، باعث شده تچر را بهعنوان موزه هم شناخته شود. نام دیگر این کاخ زیبا آینه بوده است و دلیل آن هم سنگهای صیقلی خاکستری رنگی است که مثل آینه انعکاس زیبایی دارند. این کاخ به دو پلکان یکی در جنوب و دیگری در شرق، به ترتیب به کاخ ه و کاخ هدیش ارتباط داشته است.
کاخ اختصاصی خشایار شاه به کاخ هدیش مشهور است و بر درگاه آن نقش خشایارشاه و کتیبههایی وخودنمایی میکند. یک تالار مرکزی مربعی در این کاخ وجو.د داشته که با ۳۶ ستون پا برجا بوده و ایوانی با ۱۲ ستون در شمال تالار وجود داشته که با درگاهی به آن راه داشته است. تاریخ با هدیش نامهربان بوده و متاسفانه بقایای چندانی ندارد. این ویرانی کوبنده کاخ را سربه مهر گذاشته به همین دلیل کاخ مرموز صفت جذابی برای آن است. «کاخ ه» که کاخی نیمه ویران است در غرب کاخ هدیش واقع شده است. زیباترین قسمت این کاخ دو پلکانی است که نقوش تماشایی از از دو گروه نیزهدار روی آن دیده میشود.
حرمسرای تخت جمشید که به کاخ ملکه هم معروف است، بنایی با دیوارهای عظیم و ضخیم بوده که نسبت به سازههای دیگر عبور و مروری سخت گیرانهتر داشته و شواهد موجود نشان از حرمسرا بودن این بنا است. این بنا توسط خشایار شاه ساخته شده و قسمت غربی آن در جنوب کاخ خشایارشاه و قسمت دیگر آن در غرب خرانه قرار دارد که امرزوه کاربردی بهعنوان موزه و ساختمان اداری مجموعه تخت جمشید را دارد.
موزه تخت جمشید یکی از قدیمیترین سازههای ایرانی است که در ایوان، گالری و تالار خود اشیای با ارزشی همچون مهرههای هخامنشی، گل نبشتههای تخت جمشید، خنجر، سرنیزه، کتیبه و… جا داده است.
یکی از زیباترین و باشکوهترین قسمتهای این سازه بزرگ، ستونها هستند. ستون های تخت جمشید با هیبت عظیم و چهره تماشاییشان چشم هر بینندهای را به خودشان خیره میکنند و جلال و بزرگی کاخ را بیشتر به رخ میکشند.
ستونها و سرستونهای تخت جمشید، که در کاخ آپادانا قرار دارند، در ابتدا ۷۲ عدد بودهاند. این ستونها در حقیقت سقف آپادانا و ایوانهایش را برپا نگاه میداشته که امروز از آن ۷۲ ستون، تنها ۱۴ عدد باقی مانده است.
در این کاخ سه ایوان وجود دارد که هر یک از ایوانها توسط ۱۲ ردیف ستون نگه داشته میشده. اگر در کنار ستون های تخت جمشید قرار بگیرید، میتوانید عظمتی به ارتفاع ۲۰ متر و وزنی در حدود ۸۵ تن را در کنار خود تماشا کنید. بزرگی و عظمت هر یک از ستونها، چشمتان را به حیرت باز میکند.
سرستونها نیز در نوع خود دیدنی و باشکوهاند. در ایوان شرقی میتوانید بر بالای هر ستون، مجسمه دو شیر افسانهای را ببینید. در ایوان غربی اما، سرستونها به شکل ساده گاو هستند که هر یک زیبایی بینظیری را دارند. سرستونهای تالار اصلی نیز به شکل گاو هستند و هر ستون ۴۸ شیار دارد. این ستونهای زیبا و سرستونهای آنها، بارنگهای تندی رنگآمیزی شده بودند بهطوریکه چشم، زبان و بینی گاوها به رنگ قرمز است.
عظمت ستون های تخت جمشید که حالا تنها ۱۴ عدد از آن باقی مانده است، به اندازهای است که شما را در حیرت فرو میبرد و از این حجم زیبایی شگفتزده خواهید شد.
یکی دیگر از تماشاییترین کاخهای تختجمشید، دروازه ملل پارس است که در آن دوران از رونق و رفتوآمد خاصی برخوردار بوده است.
کاخ دروازه ملل، در حقیقت کاخی کوچک بوده است که در آن دوران، نمایندگان اقوام ایرانی، ابتدا به آنجا وارد میشدند و سپس به سوی کاخهای بار میرفتند.
این بنا سه درگاه عظیم، چهار ستون بلند و مرتفع و دیوارهای خشتی پهن دارد. اگر بخواهیم قدمت دروازه ملل پارس را بیان کنیم، باید بگوییم که این کاخ در زمان داریوش بزرگ پیریزی شده ولی بنای ساختمان آن متعلق به دوره خشایارشاه است.
ستون های دروازه ملل پارس آتقدر زیبا و هنرمندانه بنا شدهاند که با دیدن آنها شکوه و عظمت تاریخ ایرانی در چشمتان نقش میبندد. این ستونها از چند قسمت تشکیل شدهاند. بخش پایینی ستونها شبیه به زنگولهاند و ۴۸ شیار بلند آن را به بخشها بالایی وصل کردهاند. در قسمت بالاتر، سازهای شبیه چرخ قرار گرفته و بر روی آن، گل ستون دیده میشود و شامل طرح غنچههای دوازده پر، گلهای نیلوفر و برگها میشود. سرستونها نیز با مجسمه دو گاو زانو زده تزیین شدهاند که بسیار دیدنی هستند.
ستونها و ورودی های دروازه ملل پارس آنقدر بلند و باشکوهاند که اگر بخواهید از آنها عکس بگیرید، باید با فاصله زیادی از آن بایستید تا در قاب دوربینتان جا شود!
همانطور که گفته شد، کاخ زیبا و دیدنی تخت جمشید، در بهترین موقعیت نجومی و جغرافیایی ساخته شد که بستر کوه، دره و جلگه را در کنار یکدیگر داشت. در بهش شرقی مرودشت، کوهی به نام کوه رحمت قرار دارد که در گذشته با نام مهر یا میترا خوانده میشده است.
تخت جمشید در دوران اوج خود، دارای کاخهای فراوانی بوده است که هر یک برای مناسبتی خاص مورد استفاده میگرفت.
تخت جمشید به شکل مدرن و زیبایی طراحی شده بود و دارای خیابانکشی و تقسیمهای محلهای خاصی بوده است. آبراهههای زیرزمینی نیز یکی از اصلیترین بخشهای تخت جمشید است که با طراحی مهندسی قرار دارد و آب را بدون و گل و لای در کانال هدایت میکرده است. کاخهایی که در تختگاه جمشید ساخته شدند، حرمسرا، کاخ شاه و ملکه و کاخهای سیاسی-اداری و مهمانپذیر را همراه هم داشت. برج و باروهای تخت زیبای جمشید، علاوهبر زیبایی و شکوه، بخش شاهی را از محیطهای مسکونی جدا میکرد.
در تخت جمشید ، زیباییهای هنر، معماری و شهرسازی به زیبایی نمایان بوده و همین ویژگی آن را به یکی از خاصترین اماکن دیدنی باستانی تبدیل کرده است.
پایان شکوه و جلال تخت جمشید را اسکندر مقدونی شکل داد و پایان تلخی را برای ایرانیان رقم زد. ۳۳۴ سال پیش از میلاد مسیح، اسکندر مقدونی با سپاهی عظیم به ایران حمله کرد و با شعار تسخیر پادشاهی هخامنشی، قصد تصرف شاهی را داشت. با رسیدن اسکندر و سپاهیانش به ایران و تخت جمشید، غارت از کاخها و منازل مردم شروع شد.
پس از آن، قسمتهای شرقی کاخ خشایارشا نیز به آتش کشیده شد و آتش به سایر نقاط نیز سرایت کرد. این پایان تلخی بر داستان تخت جمشید بود که به نابودی بخشهای وسیعی از آن منجر شد.
نام هخامنشیان و تخت جمشید، ناخودآگاه آدم را به یاد نوروز باستاتی میاندازد. شاید در متون آن زمان اشارهای به برگزاری جشن نوروز در تخت جمشید نشده باشد، اما طرح نگاشتههای تخت جمشید و همچنین اختصاص این کاخ به آیینهای سنتی و آیینی، خبر از جشن باشکوه نوروز در تخت جمشید را میدهد.
قدمت آیین نوروز، به زمانهایی پیش از شکلگیری ایران و پیش از ورود مادها و هحامنشیان به ایران باز میگردد. بنیانگذار نوروز را جمشید، پادشاه مشهور پیشدادی دانستهاند و نامگذاری کاخ «تخت جمشید» اشارهای روشن به این آیین باستانی است.
اگر به کندهکاریها و نقش برجستههای تخت جمشید نگاه کنید، تصویر شیری را میبینید که بر گرده یک گاو شکن است. از نظر نجومی، شیر یا برج اسد نماد خورشید و گاو یا برج ثور دومین ماه است که منطبق بر اعتدال ربیعی یا همان نوروز بوده است. به این ترتیب نقش برجسته شیر گاو شکن، تعبیری زیبا و اشارهای مستقیم بر نوروز باستانی در تخت جمشید است.
اگر کتیبههای دوران هخامنشی را ببینید، متوجه خواهید شد که نوروز در آن روزگاران به دلایل متعدد، زمان مشخصی نداشته و از ۲۱ اسفند تا ۹ اردیبهشت متغیر بوده است. مراسم نوروز در زمان داریوش هخامنشی بسیار رایج بوده و با شکوه فراوانی برگزار میشده است. گواه این حرف طرح برجستههای هخامنشی بر روی نمای خارجی پلکان تخت جمشید است که تصویر نمایندگان ۲۳ ملت تابع حکومت هخامنشی را در آیین نوروز نشان میدهد.
بقایای ساختمانی درشرق حرمسرا مشهود است که دیواری بزرگ آن را احاطه کرده است. این بنای مستطیلی به دستور داریوش بزرگ بنا شده و در طول تاریخ دچار تغییرات بسیاری شده است. این مجموعه تالاری ۹۹ ستونه، حیاط، ایوان و اتاقک را شامل میشود. این ساختمان خزانه شاهنشاهی هخامنشی بوده که بعدها خزانهای دیگر به شمال آن اضافه شده است.
به تخت جمشید بروید از کاوش تاریخ در دل ستونها و کتیبههای آن لذت ببرید. شما در شهری قدم برمیدارید که روزگاری ایرانیان باستان، نقش و اثر تمدن سرزمینمان را با شیوهی زندگی خود ثبت کردهاند. از دیدههای تاریخی خود برای ما بنویسید و نظرتان را دربارهی این مجموعه به ما بگویید.
مرمت و بازسازیهای فراوانی در تخت جمشید انجام گرفته است که یکی از اولین مرمتهای آن مربوط به همان دوران است. مرمت در این دوران به دو بخش حین ساخت و پس از ساخت تقسیم میشود. مرمتهای حین ساخت به دلیل وجود رگه در سنگها و تخریب آن در زمان ساخت بود و مرمتهای چس از ساخت شامل خرابیهای پس از ساخت بخشها میشد.
از دیگر مرمتهای صورت گرفته در تخت جمشید، به سال ۱۳۰۹ باز میگردد که گروهی از موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو آن را بر عهده گرفتند. در این زمان ساختمانهای جنوب شرقی تخت جمشید خاکبرداری شدند و در حین این عمل کتیبه خشایارشا کشف شد و بر اساس آن مشخص شد که بنای موجود، کاخ ملکه خشایارشا است.
در سال ۱۳۱۴، اریک اشمیت باستان شناس آلمانی ادامه مرمتها را بر عهده گرفت و کاخ صد ستون و خزانه را خاکبرداری کرد. از جمله مرمتهای انجام شده توسط اریک اشمیت و همکارانش، مرمت کتیبه بارهام، استحکام بخشی دیوارههای خشتی کاخها و همچنین استحکام بخشی پایه ستونهای کاخ آپادانا بود.
حفاریها در تخت جمشید و بازسازی از آن تا سال ۱۳۱۹ ادامه یافت و کتیبهها و بخشهای مهم و ارزشمندی از این بنای بینظیر کشف شد.
مرمتها در تخت جمشید، ادامه یافتند تا به شکل امروزی و کنونی باقی مانده است.